«Συγνώμη, αισθάνομαι πολύ άσχημα που το λέω αυτό, αλλά Μπράβο Ντόναλντ, Συνέχισε έτσι, δυνατά! Μπορεί να μην είναι καλό για την Αμερική αλλά είναι εξαιρετικά καλό για το CBS!» αυτά έλεγε ο Lence Monves το καλοκαίρι του 2016 όταν ήταν ο Διευθύνων σύμβουλος του CBS κατά τη διάρκεια του φόρουμ της Morgan Stanley «Media and Telecom Conference». Συνεχίζοντας «δεν έχω ξαναδεί κάτι παρόμοιο και αυτό θα είναι πάρα πολύ καλός χρόνος για εμάς».1
Ο Monves αναφερόταν στα πολύ υψηλά ποσοστά τηλεθέασης και εννοείται εσόδων που το δίκτυο του κατάφερε να αποκομίσει από την κάλυψη της συναισθηματικής προεκλογικής εκστρατείας του Donald Trump το 2016 όταν το CBS και άλλα δίκτυα έπαιξαν το παιχνίδι του Donald Trump προς ίδιων όφελος. Γιατί βέβαια, ενώ αναγνωρίζουμε ότι αυτό που κάνουμε δεν προάγει το κοινό καλό, ξέρουμε τι πρέπει να κάνουμε. Για να δώσουμε κάποια στοιχεία τα οποία καταδεικνύουν την έκταση της διαφοράς στην τηλεοπτική κάλυψη του Trump σε σχέση με τους πολιτικούς του αντιπάλους σημειώστε ότι είχε τρεις φορές περισσότερο τηλεοπτικό χρόνο στη διάθεση του κατά τη κρίσιμη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας από την κύρια αντίπαλο του τη Χίλαρι Κλίντον και είκοσι τρεις φορές περισσότερο από τον Bernie Sanders.2 Σκεφτείτε ότι εάν έπρεπε να πληρώσει για αυτόν το χρόνο δημοσιότητας ο Τραμπ έπρεπε να καταβάλει 2 δισεκατομμύρια δολάρια. 3
Αυτό το επεισόδιο είναι πολύ χαρακτηριστικό της εποχής μας, μιας εποχής που χαρακτηρίζεται από κάποιους, τουλάχιστον όσον αφορά την ενημέρωση και τα μίντια, σαν την εποχή της μετά-αλήθειας. Για αυτή την εποχή λοιπόν θα μιλήσω σήμερα και σε επόμενο-α άρθρα. Ο λόγος που θα υπάρξει και συνέχεια στα άρθρα είναι ότι το φαινόμενο αυτό έχει βάθος. Για να χρησιμοποιήσω την αναλογία του παγόβουνου, το φαινόμενο αυτό έχει ένα εμφανές μέρος (πάνω από την επιφάνεια) και ένα τρομερά μεγαλύτερο μέρος (κάτω από την επιφάνεια) το οποίο αν δε καταλάβει κανείς δεν μπορεί να καταλάβει το φαινόμενο.
Σήμερα λοιπόν θα περιγράψουμε τα εμφανή χαρακτηριστικά του φαινομένου. Ξεκινάμε λέγοντας ότι δεν είναι ένας πολύ καινούργιος όρος, αυτός της μετά-αλήθειας μιας και έχει χρησιμοποιηθεί από το φιλόσοφο Richard Rorty στο Objectivity, Relativism, and Truth: Philosophical Papers, το 1990. Βέβαια ήταν το λεξικό της Οξφόρδης που τον έφερε ξανά στο προσκήνιο μιας και όχι μόνο τον όρισε αλλά το επέλεξε σαν τη λέξη του έτους 2016. Καθόλου τυχαίο εάν αναλογιστεί κανείς ότι ήταν το έτος που οδήγησε στην εκλογή του Trump και στο Brexit. Τι χαρακτηρίζει λοιπόν την εποχή της μετα-αλήθειας? Θα λέγαμε ότι χαρακτηρίζεται από τη μαζική εξάπλωση και διάχυση επαίσχυντα ψευδών ειδήσεων και δηλώσεων αλλά περιγράφει επίσης και το νέο τοπίο της ενημέρωσης όπου το internet και τα κοινωνικά δίκτυα έχουν κυριαρχήσει έναντι αυτών που τώρα θα ονομάσουμε παραδοσιακά μέσα (έντυπο τύπο, τηλεόραση, ραδιόφωνο κτλ). Επίσης και εξίσου σημαντικά περιγράφει την απελευθέρωση ενός νέου τύπου πολιτικού λόγου ο οποίος βασίζεται στην περιφρόνηση της γνώσης και της αλήθειας αλλά και στην σκόπιμη χρήση και διάδοση προσωπικών επιθέσεων ή ψευδών γεγονότων προκειμένου να προωθηθεί κάποια πολιτική ατζέντα.
Ας αναφερθούμε όμως και στον ορισμό του λεξικού της Οξφόρδης. Λέει λοιπόν το λεξικό της Οξφόρδης «Είναι η κατάσταση στην οποία αντικειμενικά στοιχεία ή γεγονότα έχουν μικρότερο βάρος ή επιρροή στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης από ότι εκκλήσεις στο συναίσθημα ή σε προσωπικά πιστεύω». Πάμε τώρα και στον φιλόσοφο Lee McIntyre o οποίος στο σχετικό βιβλίο του «post-truth» 2018 εκδόσεις The MIT Press ορίζει το φαινόμενο σαν «μία μορφή ιδεολογικής υπεροχής σύμφωνα με την οποία αυτοί που την ασκούν προσπαθούν να αναγκάσουν κάποιον να πιστέψει σε κάτι είτε υπάρχουν είτε όχι στοιχεία για κάτι τέτοιο».
Κρατάμε λοιπόν ότι αναφέρεται σε μία κατάσταση-μέθοδο με συγκεκριμένα ποιοτικά χαρακτηριστικά και ότι χρησιμοποιείτε στα πλαίσια μιας διαδικασίας επιβολής μιας ιδεολογίας ή ενός αφηγήματος.
Tο ψέμα βέβαια ή η παραποίηση της αλήθειας δεν είναι ένα νέο φαινόμενο. Μπορεί να έχει αλλάξει η κλίμακα στην οποία γίνεται αλλά το ψέμα υπάρχει από την αρχή της καταγεγραμμένης ιστορίας σε όλες οι μορφές του: προπαγάνδα, διάδοση φημών και ψευδών ειδήσεων, πλύση εγκεφάλου και τα λοιπά έχουν γίνει και σε άλλες ιστορικές περιόδους. Ο Θουκυδίδης γράφει ότι κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου κυκλοφορούσαν ψευδής φήμες στην Αθήνα ότι οι Σπαρτιάτες είχαν δηλητηριάσει όλες τις πηγές νερού. Πιο πρόσφατα υπήρξε η ναζιστική προπαγάνδα, η Σταλινική προπαγάνδα, ο μακαρθισμός ή ακόμα και πιο πρόσφατα τα ψέματα του Colin Powell στα Ηνωμένα έθνη περί την ανάγκη εισβολής στο Ιράκ. Υπάρχει μάλιστα ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Marc Bloch το οποίο μιλάει για όλες αυτές τις τεχνικές παραπληροφόρησης και χειραγώγησης σε καιρό πολέμου για την κατασκοπεία “The Historian’s Craft: Reflections on the Nature and Uses of History and the Techniques and Methods of Those Who Write It.”.
Μπορεί λοιπόν ο Trump να μην είναι και τόσο καινοτόμος, αλλά η εποχή που εγκαινιάζει είναι ξεκάθαρα “tipping point” για το φαινόμενο της μετά-αλήθειας μιας και ποτέ άλλοτε στην Ιστορία δεν είχε πάρει αυτή τη μορφή και έκταση. Για να το κάνουμε πιο συγκεκριμένο, είναι ο Trump που εισαγάγει σε αυτό το επίπεδο ένα τρόπο άμεσης επικοινωνίας ο όποιος περνάει μέσα από το Twitter και έχει μια λογική συνεχής προσβολής και λεκτικής βίας προς τους πολιτικούς του αντιπάλους και ένα πολιτικό λόγο που στηρίζεται σε μία προκλητική και συνεχή παραγωγή και διάδοση ψευδών ειδήσεων και ατεκμηρίωτων απόψεων. Για να δώσουμε κάποια στοιχεία για την κλίμακα του φαινομένου: έως το Μάιο του 2019 μια ομάδα της Washington Post έφτιαξε μια λίστα με 10.000 ψευδείς ή παραπλανητικές δηλώσεις του προέδρου Trump, δηλαδή από τότε που ανέλαβε την Προεδρεία. 4 Το Δεκέμβριο του 2017 έγινε κάτι ανάλογο από τους New York Times του οποίου οι αθρογράφοι David Leonhardt & Stuart Thompson σχολίασαν ότι «ποτέ άλλοτε ένας Πρόεδρος δεν έκανε τέτοια μαζική χρήση ψεμάτων η οποία δημιουργούν μια ατμόσφαιρα όπου η αναζήτηση της αλήθειας παύει να είναι ζητούμενο.» 5
Βέβαια το φαινόμενο Trump δεν μας έπεσε ξαφνικά από τον ουρανό. Υπάρχει μια ιστορική διαδρομή και ένα πλαίσιο στο οποίο θα αναφερθούμε και στα επόμενα άρθρα το οποίο κάνει δυνατή την εμφάνιση του. Ο Trump λοιπόν εγκαινιάζει και επίσημα την εποχή της Βωμολοχίας στην Αμερικάνικη πολιτική ζωή. Την εποχή αυτή την είχε προαναγγείλει βέβαια το 2005 ο φιλόσοφος Harry Frankfurt στο βιβλίο του « On Bullshit». Εκεί περιγράφει μια εποχή όπου έχει χαθεί ο ουσιαστικός λόγος και όπου δεν χρειάζεται να λες κάτι ουσιαστικό ή να πείθεις με επιχειρήματα. Δεν χρειάζεται ούτε καν να δίνεις λόγους για την θέση την οποία προσπαθείς να παρουσιάσεις. Απλά χρειάζεται να λες και να καταλαμβάνεις το χώρο. Έτσι λοιπόν οι συμμετέχοντες στο δημόσιο λόγο είναι έτοιμοι να πουν ότι τους κατέβει στο κεφάλι αρκεί να κάνουν την εντύπωση που θέλουν τη στιγμή που θέλουν. Η Αλήθεια ή η ουσία δεν τους ενδιαφέρει καθόλου.
ενδυνάμωση αποδυνάμωση
Είναι άραγε αληθής η άποψη ότι το ίντερνετ, τα κοινωνικά δίκτυα και γενικά όλο αυτό το τεχνολογικό σύμπαν που συμπεριλαμβάνει τις ασύλληπτα γρήγορες και φθηνές συγκοινωνίες, τον προσωπικό υπολογιστή ή επίσης τον προσωπικό σούπερ μικροϋπολογιστή που το λέμε smartphone και όλα τα άλλα σύγχρονα επιτεύγματα που διαμορφώνουν πλέων την πραγματικότητα των δικών μας ζωών μας έχουν κάνει πιο ανεξάρτητους, πιο δημιουργικούς, πιο δυνατούς από οποιαδήποτε άλλη φάση της ανθρώπινης ιστορίας;
Σίγουρα υπάρχει μια δυνητική ευκαιρία για προσωπική ανάπτυξη χρησιμοποιώντας αυτά τα εργαλεία. Με άλλα λόγια σίγουρα όλα αυτά μπορούν να βοηθήσουν κάποιον να αναπτυχθεί και να κάνει ωραία πράγματα. Βέβαια, οι περισσότεροι από εμάς θα απαντήσουν θετικά στην παραπάνω ερώτηση γιατί αισθάνονται έτσι. Δηλαδή, από την σκοπιά κάποιου σύγχρονου ανθρώπου που χρησιμοποιεί αυτές τις τεχνολογίες, δε θα μπορούσαν να ήταν διαφορετικά. Δεν μπορούμε να μας φανταστούμε χωρίς όλα αυτά ή μπορούμε, αλλά μας φανταζόμαστε αρκετά ανίσχυρους, ηττημένους. Σίγουρα αισθανόμαστε σημαντικοί όταν τα χρησιμοποιούμε. Το βήμα δε που μας δίνετε τόσο απλόχερα από τη τεχνολογία και η επιβράβευση που εισπράττουμε από τους εικονικούς φίλους-ακόλουθους που πατώντας το κουμπί «μου αρέσει» ακόμα και εάν δεν έχουν δει τι έχουμε κάνει ή γράψει, συγκροτούν και διατηρούν την ίδια την εικόνα που έχουμε για εμάς.
Ναι, υπάρχει αυτή η αίσθηση. Αλλά, εάν κοιτάξουμε πέρα από αυτή την αίσθηση, στο πλαίσιο, στα στοιχεία, τις τάσεις, τα ποιοτικά χαρακτηριστικά, τις προκλήσεις, τα εξαιρετικά σημαντικά προβλήματα που αφορούν την ίδια μας την επιβίωση και τα οποία συσσωρεύονται, τότε ίσως δούμε μια εντελώς διαφορετική εικόνα: Κοινωνική αποξένωση, απομόνωση, ψυχική ένταση και θλίψη, αισθήματα ανημποριάς και ανασφάλειας, μίσος και φόβος, βία είναι συνήθη χαρακτηριστικά στην ζωή του σύγχρονου ανθρώπου.
Πως μπορεί να είναι δυνατή αυτή η αντιφατική εικόνα?
Ο άνθρωπος σύμφωνα με τον Αριστοτέλη είναι κοινωνικό και πολιτικό όν, αισθάνεται δε μισερός και ανολοκλήρωτος όταν δεν υπάρχει το πλαίσιο στο οποίο μπορεί να αναπτύξει τις δεξιότητες που χρειάζονται για την εκπλήρωση τους. Αυτή η πίστα θέασης είναι εξαιρετικά χρήσιμη εάν θέλουμε να καταλάβουμε την κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου. Γιατί από τη μία βιώνει μία ψευδαίσθηση σημαντικότητας, χρησιμότητας και εκπλήρωσης και από την άλλη αισθάνεται μία πιο βαθιά υπαρξιακή δυσφορία η οποία εκδηλώνεται κατά καιρούς με διάφορα ψυχο-σωματικά συμπτώματα η οποία του υπενθυμίζει με τον πιο δυνατό τρόπο ότι κάτι δεν είναι σωστό ή ότι κάτι δεν πάει καλά.
Θα μου πείτε τι σχέση έχουν όλα αυτά με την εποχή της μετά αλήθειας για την οποία υποτίθεται ότι μιλάω. Εννοείται ότι έχουν σχέση και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του φαινομένου. Εν προκειμένω προσφέρουν επίσης πίστες θέασης που είναι εξαιρετικά σημαντικές για να ρίξουμε φως σε πιο σκοτεινές πτυχές του φαινόμενου.
Αυτό που θέλω να πω είναι ότι η ροπή που έχει ο άνθρωπος ορμώμενος από τις βαθύτερες του ανάγκες προς την ικανοποίηση αυτών των αναγκών του διοχετεύονται σε μία στρεβλή έκφραση και στάση ζωής η οποία ούτε τον ίδιο βοηθάει για να τις εκπληρώσει αλλά ούτε και την κοινωνία και το κοινωνικό σύνολο βοηθάει προς της κατεύθυνση του ωραίου, του δίκαιου και του αληθινού. Αυτή είναι η ουσία της εποχής της μετα-αλήθειας.
Ένταση πληροφόρησης και εγκλεισμός
Μιας και σήμερα εξετάζουμε και σχολιάζουμε μόνο τη θεατή πλευρά του φαινομένου ξεκινάμε λέγοντας ότι η χρονικότητα, η ένταση και η ποσότητα των πληροφοριών που διοχετεύονται από την ακατάπαυστη μιντιακή σφαίρα είναι πολύ δύσκολο να αφομοιωθούν από έναν άνθρωπο. Αυτό δημιουργεί ένα κλίμα γενικής καχυποψίας και νοσηρότητας στο οποίο οι περισσότεροι από εμάς απαντούν περιχαρακώνοντας την ζωή τους σε ένα κύκλο-κοινότητα ομοϊδεατών γιατί έτσι αισθάνονται πιο ασφαλείς και άνετοι. θα μου πείτε μία χαρά, ποιο είναι το θέμα με αυτό? Το θέμα είναι ότι συνήθως αυτή η περιχαράκωση δεν γίνεται με εποικοδομητικούς όρους και συνθήκες. Με όρους δηλαδή οι οποίες εξασφαλίζουν την υπερίσχυση μας έναντι του φαινομένου προς μια ενάρετη κατεύθυνση. Αντίθετα γίνονται μηχανικά, αποσπασματικά, αμυντικά και αντιδραστικά.
Υπό απειλή
Η Nancy Isenberg στο βιβλίο της “White Trash” 2016 περιγράφει πολύ γλαφυρά τα αισθήματα και τις σκέψεις που διατρέχουν αυτούς τους ανθρώπους. Τα ευρήματα που προέκυψαν από την έρευνα της καταδεικνύουν ότι οι λευκοί στις μεσοδυτικές Πολιτείες των ΗΠΑ αλλά και στο Νότο αισθάνονται όλο και περισσότερο περιθωριοποιημένοι, λοιδορούμενοι και απειλούμενοι από την επικρατούσα κουλτούρα. Kαι δεν είναι η μόνη που έχει αυτά τα ευρήματα. O οργανισμός “Southern Poverty Law Center” λέει ότι για πολλούς λευκούς Αμερικανούς αυτό που καταλαβαίνουν σαν λευκή παράδοση και πολιτισμός είναι υπό απειλή από πολυπολιτισμικές δυνάμεις οι οποίες με την πρόφαση της πολιτική ορθότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης θέλουν να εξαφανίσουν τον πολιτισμό τους αλλά και τους ίδιους. 6 Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στην Γαλλία. 7
Διακατεχόμενοι από αυτά τα συναισθήματα και ιδέες οι άνθρωποι αυτοί, εκφράζουν συνήθως μία αντίδραση σε οτιδήποτε ξένο, γυναικείο, στο Ισλάμ, στις εθνικές μειονότητες και επίσης έχουν μια πολύ παραδοσιακή οπτική στη σεξουαλικότητα αλλά και στους ρόλους των δύο φύλων. 8 Το σημαντικότερο, δε, είναι ότι διακατέχονται από μία αδυναμία να στοχαστούν εποικοδομητικά και να φανταστούν μια θετική πρόταση. Έτσι υπάρχει το φοβερό πολιτικό παράδοξο το οποίο έχει διατυπωθεί από τον Arlie Hochschild και το βιβλίο του «Strangers in their own Land” όπου πολλοί ψηφοφόροι οι οποίοι χρειάζονται πολύ περισσότερο από όλα τα άλλα την προστασία τους από την κυβέρνηση με νόμους που θα υπερασπιστούν και θα βοηθήσουν παραδείγματος χάρη τις μικρές επιχειρήσεις ή την οικογένεια ή θα τους προστατεύσει από τις αρνητικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, αυτοί λοιπόν να επιλέγουν πολιτικούς, βλέπε Trump οι οποίοι έχουν ακριβώς την αντίθετη πολιτική ατζέντα.
Και βέβαια ένα άλλο σύμπτωμα νοσηρό το οποίο περιγράφεται από τους συγγραφείς Yochai Benkler, Robert Faris και Hal Robert στο βιβλίο τους network propaganda 2018 είναι το γεγονός ότι αυτοί οι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν πολύ πιο εύκολα κάποια νέα, ακόμα και εάν αισθάνονται ότι είναι αναμφίβολης ποιότητας από άλλα που φαίνονται πιο αξιόπιστα φτάνει να έρχονται από το δικό τους περιβάλλον και από τους δικούς τους ανθρώπους. Με άλλα λόγια αυτό που διακρίνουν οι συγγραφείς είναι μια δυναμική υποταγής στην ομάδα και εγκλεισμού σε αυτήν απέναντι στους «εξωτερικούς» οι οποίοι ανήκουν σε δύο κατηγορίες: φίλοι ή εχθροί. Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα για αυτό που μόλις αναφέραμε είναι το γεγονός ότι 46% των ψηφοφόρων το Trump πιστεύουν ότι το σκάνδαλο με τα εμαιλ του Δημοκρατικού κόμματος και της Χίλαρι Κλίντον που αποκαλύφθηκε από το WikiLeaks9 και το οποίο αφορούσε τη χειραγώγηση από την επιτροπή του δημοκρατικού κόμματος των αποτελεσμάτων προκειμένου να αποκλειστεί η υποψηφιότητα του Bernie Sanders αφορά δίκτυο σωματεμπορίας και παιδοφιλίας στο οποίο επικεφαλής ήταν η Clinton χωρίς να υπάρχει ούτε μία ένδειξη ή στοιχείο για κάτι τέτοιο. 10 Χαρακτηριστική είναι η ιστορία του Edgar Maddison Welch ο οποίος στις 4 Δεκεμβρίου 2016 φόρτωσε το αμάξι του με όλα του τα όπλα, οδήγησε έξι ώρες στην Washington και άρχισε να πυροβολεί το εστιατόριο Comet Ping Pong Pizza το οποιό σύμφωνα με τις πληροφορίες της κοινότητας του ήταν το κέντρο του δικτύου σωματεμπορίας και προαγωγής παιδιών στη πορνεία. 11
Και καθώς το ένα φέρνει το άλλο, και το χρήμα γίνεται πιο σημαντικό από τον άνθρωπο δεν είναι τυχαίο που για τη νέα γενιά της Αμερικής, αυτοί που αποκαλούνται Millenials (γεννημένοι από το 81 έως το 96) και για πάνω από τα 2/3 αυτών η δημοκρατία δεν είναι ουσιαστική και σημαντική για τη ζωή τους! 12 Είναι καιρός λοιπόν να βάλουμε ένα τέλος σε αυτόν τον φαύλο κύκλο. Και για να θυμηθούμε την επίκαιρη ρήση του μεγάλου Κένεντι «τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου δεν μπορούν να επιλυθούν από σκεπτικούς και κυνικούς των οποίων οι ορίζοντες περιορίζονται στα προφανή.»
1. Nick Visser, “CBS Chief Les Moonves Says Trump’s ‘Damn Good’ for Business,” Huffington Post, March 1, 2016, http://www.huffingtonpost.com/entry/les-moonves-donald-trump_us_56d52ce8e4b03260bf780275.
2. Zach Cartwright, “Amy Goodman Blasts CNN for Airing Trump’s Empty Stage Instead of Sanders’ Speech,” U.S. Uncut, March 20, 2016, http://www.usuncut.com/politics/amy-goodman-calls-media-blacking-bernies-speech/; Will Bunch, “More Americans Support Bernie Than The Donald—but He Gets 1/23 the TV Coverage,” Philadelphia Daily News, December 10, 2015, http://www.philly.com/philly/blogs/attytood/More-Americans-support-Bernie-than-The-Donald----but-he-gets-123-the-TV-coverage.html?arc404=true.
3. Michael Calderone, “Donald Trump Has Received Nearly $2 Billion in Free Media Attention,” Huffington Post, March 15, 2016, http://www.huffingtonpost.com/entry/donald-trump-2-billion-free-media_us_56e83410e4b065e2e3d75935. 4. Paul Bond, “Leslie Moonves on Donald
4. Glenn Kessler, Salvador Rizzo, and Meg Kelly, “President Trump has made more than 10,000 false or misleading claims, Washington Post, April 29, 2019, http://www.washingtonpost.com/politics/2019/04/29/president-trump-has-made-more-than-false-or-misleading-claims/?utm_term=.856ebcacc61a; for previous ongoing tallies, see “In 745 days, President Trump has made 8,459 false or misleading claims,” Washington Post, February 3, 2019, http://www.washingtonpost.com/graphics/politics/trump-claims-database/?utm_term=.411bcfb4d239.
5 David Leonhardt and Stuart A. Thompson, “Trump’s Lies,” New York Times, November 11, 2017, updated December 17, 2017, www.nyti.ms/2sZqacl.
6 Staff, “Alt-Right,” Southern Poverty Law Center, http://www.splcenter.org/fighting-hate/extremist-files/ideology/alt-right.
7 https://fr.wikipedia.org/wiki/Grand_remplacement
8 Mike Wendling, Alt-Right From 4chan to the White House (London: Pluto Books, 2018).
9 https://en.wikipedia.org/wiki/2016_Democratic_National_Committee_email_leak
10 Kathy Frankovic, “Belief in conspiracies largely depends on political identity,” YouGov, December 27, 2016, http://www.today.yougov.com/news/2016/12/27/belief-conspiracies-largely-depends-political-iden/.
11 Spencer Hsu, “‘Pizzagate’ gunman sentenced to four years in prison.”
12 Stefan Foa Roberto and Yascha Mounk, “The Danger of Deconsolidation: The Democratic Disconnect,” Journal of Democracy 27 (July 2016), pp. 5–17.
Ατενίζω 