Ατενίζω

Στο κλασικό έργο του Φίοντορ Ντοστογιέφσκι Αδελφοί Καραμαζώφ (1880) Ο Ιβάν ο μεσαίος αδελφός έχει μεγάλες αμφιβολίες για την πίστη του. Στα πλαίσια της συζήτησης που έχουν με τον μικρότερο του αδελφό,τον Αλυόσα , που μελετάει να γίνει ιερέας ο τελευταίος του διηγείται την εξής παραβολή:

Η ιστορία πραγματεύεται την επιστροφή του Ιησού στη Γη κατά την ισπανική Ιερά Εξέταση στα τέλη του 15ου αιώνα. Τότε, η Μεσαιωνική Καθολική Εκκλησία χρησιμοποίησε την Ιερά Εξέταση για να εξαλείψει τις ανομίες όλων των ειδών αλλά ειδικότερα αυτή που αφορούσε πιστούς που ασπάστηκαν επιφανειακά τον καθολικισμό ενώ  ταυτόχρονα συνέχισαν να εξασκούν τις δικές τους θρησκείες.

Ο Μεγάλος Ιερεξεταστής ήταν ο αξιωματούχος της Εκκλησίας ο οποίος αποφάσιζε πώς η Ιερά Εξέταση θα πραγματοποιούσε την αποστολή της. Στην παραβολή, ο Ιησούς φτάνει στη Σεβίλλη κατά την επιστροφή του στη Γη. Όταν η Ιερά Εξέταση τον ανακαλύπτει , ο Μεγάλος Ιερεξεταστής τον συλλαμβάνει και τον φυλακίζει. Η παραβολή συνίσταται κυρίως στην συνομιλία του Μεγάλου Ιερεξεταστή με τον Ιησού για τους λόγους που τον συνέλαβε και, αν χρειαστεί, θα τον σκότωνε και πάλι.

Η ιδέα ότι κάποιος θα σκότωνε τον Ιησού για δεύτερη φορά είναι ιδιοφυής από την πλευρά του Ντοστογιέφσκι μιας και και είναι ταυτόχρονα συγκλονιστική και προκλητική: Απλά σκεφτείτε πως οι Χριστιανοί θεωρούν τη σταύρωση του Ιησού ως τη μεγαλύτερη τραγωδία στην παγκόσμια ιστορία: η πραγματική δολοφονία του γιου του Θεού.  Δεδομένου ότι ο Μεγάλος Ιερεξεταστής είναι ο ίδιος χριστιανός  και αξιωματούχος της εκκλησίας ο οποίος ευλόγως αναγνωρίζει τη θεότητα του Ιησού είναι εντελώς εξωφρενικό ότι σκέφτεται να τον σκοτώσει.  

Τι θα μπορούσε άραγε να παρακινήσει έναν θρησκευόμενο άνθρωπο όπως αυτόν να διαπράξει την τερατώδη αυτή αμαρτία και να σκοτώσει τον γιο του Θεού για δεύτερη φορά στην ανθρώπινη ιστορία;

 Ο Μεγάλος Ιερεξεταστής δίνει μια ψυχρή απάντηση σε αυτή την ερώτηση που εξηγεί τις προθέσεις του. Χρησιμοποιώντας σχεδόν την ίδια γλώσσα με εκείνη του Ευαγγελίου λέει στον Ιησού ότι είναι η αγάπη του για την ανθρωπότητα που του δίνει το κίνητρο για τα εγκλήματά του. Και ότι είναι αυτός και όχι ο Ιησούς αυτός που παίρνει πραγματικά τις αμαρτίες των ανθρώπων πάνω του.

Μα αυτό φαίνεται παράλογο. Πώς γίνεται να ισχυρίζεται κάτι τέτοιο? Η απάντηση που δίνει ο ιερεξεταστής είναι ότι, αν και το κίνητρο του Ιησού ήταν καλό, έκανε ένα πολύ σοβαρό λάθος: υπερεκτίμησε τα ανθρώπινα όντα. Ο Ιησούς το έκανε αυτό, σύμφωνα με τον Ιερεξεταστή, πιστεύοντας ότι οι άνθρωποι εκτιμούσαν την ελευθερία περισσότερο από τη σωματική και ψυχολογική τους ευημερία.

 Από την άλλη πλευρά, για τον Ιερεξεταστή είναι σαφές ότι οι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν τη δική τους ευτυχία. Ως αποτέλεσμα, αυτός ό ίδιος ανέλαβε την ευθύνη να εργαστεί σκληρά για να διορθώσει τα λάθη που είχε κάνει ο Ιησούς. Από την αγάπη του για την ανθρωπότητα, δηλαδή, ο Ιερεξεταστής έσωσε τα ανθρώπινα όντα από την αγωνία και το βάρος της ελευθερίας τους  χρησιμοποιώντας τη γήινη δύναμή του για να τους κρατήσει καλά ταϊσμένους και ψυχαγωγημένους. 

Απευθυνόμενος στον Ιησού σαν εισαγγελέας, ο Ιερεξεταστής παραθέτει αποδεικτικά στοιχεία για να καταδείξει πόσο άσχημα ο Ιησούς παρανόησε τους ανθρώπους. Πρώτα ξεκινάει με την απάντηση του Ιησού στους πειρασμούς του διαβόλου. Σύμφωνα με τα ευαγγέλια, ο διάβολος παρουσίασε τον Ιησού με τρεις πειρασμούς στην έρημο. Ο πρώτος ήταν να φτιάξει ψωμί από πέτρα για να ικανοποιήσει την πείνα του, στην οποία ο Ιησούς απάντησε ότι ο άνθρωπος δεν ζει μόνο με ψωμί. Τότε, ο διάβολος πρότεινε στον Ιησού να πηδήξει από την κορυφή και να σωθεί από τους αγγέλους για να δείξει ότι ήταν γιος του Θεού, ο Ιησούς απάντησε ότι ο διάβολος δεν μπορεί να δελεάσει τον Κύριο. Ο τρίτος και τελευταίος πειρασμός ήταν η προσφορά της γήινης δύναμης στον Ιησού που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να πείσει τους ανθρώπους για την  θεικότητα του με αντάλλαγμα να λατρέψει τον διάβολο, στον οποίο ο Ιησούς απάντησε ότι μόνο ο Θεός έπρεπε να λατρευτεί. Στην ουσία, ο Ιησούς απέρριψε τα τρόφιμα, τα θαύματα και την επίγεια δύναμη ως πηγές για την πίστη των ανθρώπων στο Θεό.

 Εσύ λέει στον Ιησού έκανες το λάθος να ζητήσεις από τους ανθρώπους να πιστέψουν στον Θεό με δική τους ελεύθερη βούληση. Πας στον κόσμο αλλά πας με άδεια χέρια, με κάποια υπόσχεση ελευθερίας, η οποία με την απλότητα και την έμφυτη ανομία που έχουν οι άνθρωποι δεν μπορούν καν να κατανοήσουν, άσε που την τρέμουν και την φοβούνται – γιατί τίποτα δεν είναι ποτέ πιο δύσκολο για τον άνθρωπο και την ανθρώπινη κοινωνία παρά η ελευθερία! 

Από την Αγγλική έκδοση “The Brothers Karamazov” 189-200